छिमेकी मुलुकहरु चीन र भारतबाट हामीले सिक्न नसकेका सहकारी विकासकाकुरा

लेखनाथ ढकाल
छिमेकी मुलुकहरु चीन र भारत आज विश्वका आर्थिक शक्ति बन्ने तयारीमा रहेका छन् । विश्वका धेरै जनसंख्या रहेका हाम्रा यी मुलुकहरुले समाजिक आर्थिक विकासमा सहकारी पद्धतिको उपयोगलाई भरपुर उपयोग गरि रहेका छन् । अन्तराष्ट्रिय सहकारी आन्दोलमा यी दुबै देशहरु नेतृत्वदायी भुमिकामा मात्र होइन विशाल जनसंख्या सहकारीमा सहभागी रहेको कारणले एसिया तथा प्रशान्त क्ष्ेत्र सहकारी आन्दोलनमा सबैभन्दा व्यापक बन्दै गएको छ । एउटा अचम्म लाग्दो तथ्य के रहेको देखिन्छ भने राजनीति, सामाजिक र साँस्कृतिक रुपमा नेपाल ठुला छिमेकीहरुबाट प्रचीन काल देखि नै प्रभावित हुँदै आएको तर यी छिमेकीहरुले विकास गरेको सहकारी क्षेत्रप्रति भने नेपालीहरु अनविज्ञ जस्तै रहेको अवस्था देखिन्छ ।

नेपालीहरु प्रचीन युग देखि नै चिनिया जनता र भारतीय जनता सँग अन्योन्याश्रित रहेका र आपसी सद्भाव, सहकार्य र सहयोगी इतिहाास पार गरेर आएको पाइन्छ । यद्यपी चीनिया जनता र भारतीय जनताले प्रयोजनमा ल्याएको सहकारी प्राक्टीसको बिषमा नेपाली जनताले उतिसारो भेउ पाउन नसेको देखिन्छ । यसको विविध कारणहरु हुन सक्छन् । विश्व सहकारी आन्दोलनको उज्यालो प्रकाशबाट लामो समय सम्म नेपाली समाज ओझेलमा रहनुको प्रमुख कारण भने जनता प्रति अनुत्तरदायी राज्यव्यवस्था नै रहेको थियो ।

हाम्रो छिमेकी भारत मानव चेतनाको विकास अगुवा मुलुक मानिन्छ । मानव सभ्यताको विकासमा भारतीय समाजको ठुलो योगदान छ । प्राचिन भारतीय समाजमा भएको विकास भएका ज्ञान विज्ञान र प्रविधिहरुका साथै सहकार्यका व्यवहारहरु उदाहरण्ीय मानिन्छन् । सहकारी सिद्धान्त र व्यवहारका क्षेत्रमा भारतीय समाज, परम्परा र व्यवहार निक्कै अगाडी बढेको पाइन्छ । भारतीय भुमिका सहकायैमा आधारित मानविय व्यवहार निक्के अगाडी बढेको थियो । यद्यपी आधुनिम रोचडेल र रैफिसन मोडलको सहकारी प्रक्रियाको सुरुवात व्रिटिस अधिनस्त समय सन् १९०४ मा व्रिटिस सरकार र व्युरोक्रेस्द्वारा निर्देशित सहकारी प्रचलन शुरुभएको झण्डै पचासवर्षसम्म व्रिटिस अधिनस्त समयमा सहकारी आन्दोलनमा विभिन्न क्षेत्रमा प्रयोग गर्न स्वतन्त्र भारतका नेताहरले खुल्ला वातावरणको अवस्था बनाए । सहकारी आन्दोलमा जनताको सहभागीतामा व्यापकता आयो भारत स्वतन्त्र भएपछिको अवधिमा आर्थिक गतिविधिका विभिन्न क्षेत्रमा सहकारी मार्फत जनसहभागिताको व्यापकता बढ्यो । दुग्ध व्यवसाय, उखु खेती, कृषि विभिन्न क्षेत्रमा सहकारीको व्यापक उपयोग गरियो । दुध, कृषि मलखाद,चिनी उत्पादन आदि क्षेत्रमा भारतलाई विश्व अगुवा राष्ट्र बनाउन सहकारी क्षेत्रको ठुलो योगदान रहृयो । भारतमा आधुनिक सहकारी अभियानको सुरुवात भएको एक सय वर्षको सतवार्षिक महोत्सव वर्ष सन् २००४ मा भारत स्वतन्त्र भए पछिका प्रधान मन्त्री जवहारलाल नेहरुलाई भारतको सहकारी पुरुषको रुपमा सम्मान गरियो । भारतीय सहकारी आन्दोलनको एउटा विशेषता के उल्लेख गर्न लायक छ भने त्यहाको  सामाजिक, धार्मिक, साँस्कृतिक र राजनैतिक पार्टीका मानिसहरु रहेका सहकारी संघ÷संस्था सबै निर्णयहरु सर्वसम्मत हुने परम्परा छ । अन्तराष्ट्रिय सहकारी आन्दोलनको नेतृत्वदायी जिम्मेवारीमा भारतीय सहकारीका नेता रहेका छन् । अन्तराष्ट्रिय सहकारी महासंघको एसिया प्यासिपिक क्षेत्रिय संगठको मुख्य कार्यालय नै नयाँ दिल्लीमा रहेको छ ।

उत्तर विशाल देश चीन पनि एउटा प्राचीन इतिहास बोकेको मुलुक हो । चीनबाट नै मानव सभ्यताको विकास भएको इतिहास छ । आधुनीक सहकारीको कुरा गर्दा चीनमा झण्डै एक शताब्दी पहिल्यै सुरुवात भएको हो । चीनका  ऐतिहासिक शाषक डा.सनयात्सेनले उन्नाइसौं शताब्दीको प्रथम दशकमा नै सम्पूर्ण चिनियाँ भु–भागबाट ५ वर्ष भित्र गरीवि उल्मुलन गर्ने योजनाको प्रमुख औजार सहकारी पद्धतीलाई लिएका थिए । यसैलाई चिनियाँ इतिहासमा सहकारी आन्दोलनको सुत्रपात मानियको छ । चीनलाई जापानले आक्रमण गरेर औद्योगिक क्षेत्र खास गरी समुन्द्रतटका औद्योगिक प्रतिष्ठानहरु तहसनहस भएको अवस्थामा विस्थापित जनताको पनर्वास व्यवस्थापनमा सहकारीको ठुलो योगदान रहेको कुरा चिनियाँ सहकारी इतिहासको उल्लेख्य पक्ष मानिन्छ । जापानी साम्राज्यको चङ्गुलबाट मुक्त हुँदै नौलो जनवादी गणतन्त्र चीनको स्थापनाकाल अगाडी पछाडी चिनियाँ नेता माओत्सेतुङले चिनियाँ समाजको रुपान्तरण र आधुनिकिकरणमा सहकारी पद्धतिको उपयोमा ठुलो महत्व दिए । सन् १९४२ तीर सुरु गरिएको किसान आन्दोलनको सुरुवात सँगै ग्रमिण सहकारी अभियानमा जोड दिइएको थियो । नौलो जनवादी युगमा सहकारीलाई कम्युनको रुपमा उपयोग गरियो ।

सन् १९७९ पछि चिनियाँ अर्थतन्त्रमा अपनाइएको नीति अनुसार सहकारी आन्दोलनले पनि नयाँ अवस्थाबाट अगाडी बढ्ने क्रम सुरु भयो । आधुनिक सहकारी आन्दोलनको विश्व व्यापी प्राक्टीसमा चीनको पहल र नेतृत्व उल्लेख्य मात्रामा रहेको मात्रामा रहेको छ । अन्तराष्ट्रिय सहकारी महासंघको उपाध्यक्ष र यसको एसिया तथा प्रशान्त क्षेत्रिय संगठनको अध्यक्षमा चीनले महत्वपूर्ण भमिका खेलिरहेको छ । 

नेपालको सामाजिक र आर्थिक विकासमा हाम्रा विशाल दुई छिमेकी मुलुकका सहकारी आन्दोलन र नेपाली सहकारी आन्दोलनको बीचमा हुने मैत्री सम्बन्ध र सहकार्य लाई अझ प्रभावकारी बनाइनु आवश्यक देखिन्छ ।

Posted in: